Alcoholvrije maand in België en Nederland

Dit artikel is overgenomen uit het eerste nummer van het tijdschrift voor 'Verslaving en herstel'. Paul Van Deun interviewde voor het magazine de initiatiefnemers van Tournée Minérale en IkPas.
Neem hier een abonnement op dit tijdschrift.

Publiekscampagnes over alcohol of tabak hadden altijd iets belerends. De bevolking wordt gewaarschuwd voor een onderschat gezondheidsrisico en niet wenselijk gedrag wordt te kijk gezet. Niet zo bij de recente matigingscampagnes ‘IkPas’ in Nederland en ‘Tournée Minérale’ in België. De campagnevoerders hebben duidelijk een andere toon gevonden, maar ze kunnen ook profiteren van de maatschappelijke trend die gezondheid meer prioriteit wil geven, volgens een interview met Rob Bovens van Tranzo voor IkPas en met Jonathan Deleener van VAD voor Tournée Minérale.

Rob Bovens beschrijft die evolutie: ‘De deelnemers aan de eerste IkPas maand, in 2015, moesten zich voortdurend verantwoorden waarom ze zich het glas ontzegden. Nu moet je in januari al een goeie reden hebben om uit te leggen waarom je niet meedoet’. Voor hem is het nieuwe aan de benadering dat het publiek actief kan deelnemen aan een interventie – een tijdlang geen alcohol drinken – waar omheen een campagne is geweven om die belevenis te ondersteunen. Je kan het in groep doen, er is een app en een helpdesk en je kan nu op elk moment van het jaar starten en  het zo lang plannen als je zelf wil. ‘Wat begonnen is in 2015 als een bewustwordingscampagne, gericht op cultuurverandering in de samenleving, is geëvolueerd naar het aanbieden van leerervaringen die we ondersteunen via verschillende kanalen en vormen van begeleiding, in samenwerking met de verslavingsinstellingen en de GGD. Mensen hebben daardoor niet meer het gevoel dat ze er alleen voor staan.’

Het belang van een positieve toon

Jonathan Deleener benadrukt vooral de positieve insteek van Tournée Minérale. ‘In 2016, het jaar voor onze campagnestart, had VAD sterk ingezet op de bekendmaking van de nieuwe norm voor laag risico alcoholgebruik. De nadruk lag daarbij op de exponentiële toename van het ziekterisico als mensen langere tijd wekelijks meer dan die nieuwe norm zouden drinken. De reacties in de Vlaamse pers waren daarover sterk verdeeld. Het risico werd onderschreven, maar de norm werd als betuttelend ervaren. Het gezondheidsdebat beroerde het publiek. Toen VAD enkele maanden later uitpakte met de campagne ‘Tournée Minerale’ werd die wel meteen goed onthaald. De insteek was: ga de uitdaging aan om in de maand februari geen alcohol te drinken, zoek alternatieven en ervaar het comfort van die herwonnen nuchterheid. We hadden de bedoeling om mensen hiermee bewust te maken van hun alcoholgebruik. Een blijvende lagere consumptie was het doel. Het eerste jaar was een groot succes en de campagne lokte vooral positieve reacties uit in oude en nieuwe media. In de daaropvolgende edities zijn we ook steeds meer gaan inzetten op een gevoel van community. Met gerichte materialen en acties voor allerlei sectoren, zetten we de mensen aan om mee te doen met hun sportclub, met de collega’s, zelfs met de hele stad of gemeente. Zo versterkten we nog meer dat imago van Tournée Minérale als iets wat je moet ervaren, iets waaraan je wil meedoen.’

Rob Bovens verklaart een dergelijk succes doordat je mensen handelingsperspectief geeft. Dat wil zeggen dat je de mensen de kans geeft om wat ze zouden willen veranderen ook in de praktijk te realiseren. 

Een positieve toon vinden is dus belangrijk. Toch is VAD in België in zee gegaan met de Stichting tegen Kanker, een NGO die fondsen verzamelt voor kankeronderzoek. Als dat geen statement is, alcohol verbinden met het gevaar voor kanker? ‘Die samenwerking was een samenloop van omstandigheden,’ aldus Jonathan. ‘Zowel de Stichting als VAD hoorden van elkaars plannen. We beseften meteen dat we sterker konden staan als we de krachten zouden bundelen. De Stichting had meer middelen en meer campagne-ervaring, VAD had de knowhow en de materialen om de alcoholpreventie te ondersteunen en het netwerk om de campagne lokaal mee uit te dragen. De informatie over de relatie van alcohol met diverse kankers kwam wel eens aan bod op de website en in de nieuwsbrieven, maar was niet de eerste boodschap. De focus lag op de winst die het oplevert om een maand niet te drinken: een betere nachtrust, meer energie, werken aan een gezond gewicht … De campagne werd gepromoot via de naam ‘Tournée Minérale’, een begrip dat dezelfde positieve betekenis heeft in beide landstalen.’

Waarom zouden mensen eigenlijk willen meedoen aan die matigingscampagne ? Het vraagt inspanning om ermee te starten en om het vol te houden. Dat werd in beide richtingen onderzocht. In een marktonderzoek naar aanleiding van Tournée Minérale werd onder andere bekeken wat de meest voorkomende redenen waren om te beslissen niét mee te doen. De antwoorden waren: ik drink sowieso niet veel, ik heb andere manieren om mijn alcoholgebruik te reguleren en ik geloof niet in de campagne. Waarom mensen dan wel meedoen? Rob Bovens zag tal van redenen voorbijkomen in enquêtes die hij bijhield en ze in drie groepen ordende. Wat overheerst, is het ‘niet pluis’ gevoel. Mensen stellen zich vragen bij alcohol. De campagne maakt die reflectie manifest. Ze kunnen uitzoeken welke rol alcohol speelt in hun leven door te ervaren wat het geeft een tijdje te passen voor alcohol. Het is bewustwording. Dan zijn er de deelnemers die voor de ‘quick-wins’ gaan, even detoxen, afvallen, zich fitter voelen of beter slapen. Als anderen dat dan op hetzelfde moment ook doen is het leuker. Ten slotte zijn er de deelnemers die zich van hun overmatig of frequent alcoholgebruik bewust zijn en matiging willen uitproberen. Zij zijn het meest onzeker of dat wel zal lukken.

Voor elk van die categorieën deelnemers heeft IkPas voor het nieuwe decennium een aanbod. Er wordt ingezet op de leerervaringen. Een periode zonder alcohol kan je nu elk moment van het jaar starten. Informatie, ondersteuning en zelfs een helplijn zijn het hele jaar beschikbaar. Je huisarts kan je nu makkelijker een periode zonder alcohol voorstellen wanneer dat nuttig wordt geacht, de patiënt wordt ondersteund. Niet omdat ‘een tijdje zonder’ iets zou oplossen, maar wel omdat deelnemers zelf kunnen ervaren wat het hen oplevert. Mensen kunnen ook kiezen voor hoelang ze willen passen. Voor blijvende gezondheidswinst zijn 30 of 40 dagen niet genoeg. En ze kunnen dit nu makkelijker in groep doen. Er worden ‘battles’ georganiseerd tussen bijvoorbeeld studentensteden, hogescholen of bedrijven, om met zo veel mogelijk in te schrijven voor de IkPas-maand januari. ‘Dry January’ is trouwens een breed bekende merknaam van de organisatie Alcohol Change in het VK, waarop Nederland een licentie heeft om die met IkPas te verbinden.

Deelnemers drinken blijvend minder

Er leeft wat in de Lage Landen, maar halen die campagnes ook wel iets uit? Doen er wel genoeg mensen mee, en heeft het effect op hun consumptiegedrag?

Beide organisaties hebben daar onderzoeksresultaten over. In België schreven zich het eerste jaar al 120.000 mensen in op de website. De naamsbekendheid van de campagne is met de jaren verder gestegen, tot bijna 100% van de respondenten in bevragingen aangaf het initiatief te kennen. Het aantal inschrijvingen op de website liep met de jaren wel terug, maar dat is geen reden tot ongerustheid. ‘Tournée Minérale is een sterk merk: mensen kennen het concept, en doen dus ook vaak mee met de maand zonder alcohol zonder zich in te schrijven op de website. Daarom hebben we het aspect van registratie op de website voor editie 2021 ook weggelaten,’ zegt Jonathan. Een beslissing gebaseerd op marktonderzoek: los van de ingeschreven deelnemers schort jaar na jaar 1 op 5 landgenoten die maand effectief het alcoholgebruik op, of vermindert het. In België zijn het in meerderheid dezelfde mensen die zich elk jaar opnieuw inschrijven, in Nederland is het omgekeerd, 60% is elk jaar nieuw. Deelnemers in beide landen werden driemaal bevraagd naar het aantal standaardglazen dat ze per week dronken, bij aanvang, na de campagneperiode en 6 maand later. In beide landen zien we duidelijk het effect in de nameting. De scope is wel verschillend. De Belgische deelnemer drinkt na 6 maanden nog gemiddeld 2 standaardglazen per week minder dan voorheen, hij of zij dronk vooraf wekelijks gemiddeld 10 glazen. De Nederlandse groep startte met een hoger wekelijks gebruik, 17 standaardglazen en ze zakte ook forser met 6 à 8 glazen minder een half jaar nadien. Er is dus een daling van 32 à 36% in de consumptie. Wie slaagde in het opzet om in de campagnemaand van het begin tot het einde geen alcohol te drinken, had op termijn een meer uitgesproken effect. ‘We gaan in het vervolg deelnemers meer ondersteunen om het vol te houden, wat we alleen kunnen als ze zich registreren,’ aldus Rob Bovens. ‘We zagen ook meer mensen die wekelijks bewust een dag zonder alcohol inlasten. Onderzoek laat zien waarom mensen meedoen aan IkPas en met die argumenten voeden we de reclamespotjes voor het volgende jaar.’ Deelnemers aan IkPas zijn daarbij gemotiveerd om mee te doen aan onderzoek over het effect van die alcoholvrije periode op alertheid, slaapervaring, enz. Diverse universiteiten gebruiken nu dat campagneplatform en bieden deelname aan lopend onderzoek aan.

Alcoholvrij zit in de lift

Uit onderzoek blijkt, zowel in Nederland als in België, dat er in de samenleving een groeiend draagvlak is om impopulaire maatregelen rondom alcohol te accepteren. In België gaat dat bijvoorbeeld over het verhogen van de beginleeftijd van 16 naar 18 jaar. Zo werken die campagnes ook normversterkend.

Samen met alle andere campagnes en eigen aan het tijdsgewricht beweegt er iets rondom alcohol. Zoals Rob het formuleerde: ‘Nu moet je je in januari verantwoorden waarom je niet meedoet aan IkPas.’ Ook in België zien we een effectverbreding doordat de horeca en ook warenhuizen alcoholvrije dranken promoten, niet alleen in de periode na nieuwjaar maar het hele jaar door. Ook de term ‘Tournée Minérale’ gebruiken ze als aandachttrekker voor hun assortiment kwaliteitsvolle alternatieven voor alcohol.

Bierproducenten promoten meer dan vroeger alcoholvrije bieren; heeft dat iets met die campagnes te maken? Jonathan: ‘Dat denk ik niet, de producenten hebben hun eigen economische logica. Maar Tournée Minérale heeft wel degelijk een impact. Zo viel het de vorige jaren op dat in februari in het straatbeeld alleen nog maar publiciteit te zien was voor alcoholvrije bieren. Dat heeft invloed op een publiek dat zich in die periode vragen stelt over het drinken van alcohol.’ De industrie profiteert van die aandacht om haar producten te promoten maar incasseert ook een tijdelijke daling van de verkoop.

Wordt de campagne al dan niet gerecupereerd door de industrie? Jonathan: ‘We zijn ons daarvoor beducht. We mogen ons op geen enkele manier laten verbinden met alcoholmerken, die ons proberen te bepraten, ook al zou dat de campagnes behoorlijk wat financiële middelen kunnen geven. Alcoholvrij bier blijft een variant van een alcoholische drank, de variant 0,0. Reclame voor die variant is reclame voor het merk, wat ook tot meer consumptie leidt van het alcoholhoudende product. De campagne zou volledig ongeloofwaardig worden.’

Hoe dichter bij de mensen hoe meer impact

Zou de financiering van de campagne van de overheid moeten komen? Hopelijk staan jullie er beter voor dan onze Franse collega’s die vorig jaar een vergelijkbare ‘Défi de janvier’ hebben opgestart met openlijke tegenwerking van hun president van de republiek. Die NGO’s staan er alleen voor.

Rob: ‘In Nederland worden we door het ministerie van VWS gesteund. De jaarlijkse IkPas-campagne is ook een onderdeel van het Nationale Preventie Akkoord waarbij 70 organisaties betrokken waren.’ Jonathan: ‘In België ontbreekt vooralsnog een nationaal alcoholplan en het staat ook niet in het nieuwe regeerakkoord. Onze inspanningen worden niet bekrachtigd door een gelijktijdig beleid rond prijs, beschikbaarheid en publiciteit. Daarbij komt dat in België het preventiebeleid de bevoegdheid is van de regio’s. Tot nog toe stond alleen de Vlaamse minister achter de campagne. Dat had tot gevolg dat in Brussel en Wallonië de preventie-organisaties de campagne niet daadwerkelijk mee ondersteunden. Dit jaar doet het Waalse Univers Santé wel mee, echter zonder extra financiële middelen.’

Wat is de toekomst van deze campagnes? Rob: ‘Dit soort campagnes zullen moeten verzelfstandigen. De alcoholmatiging als vorm van gezondheidspromotie is een rol die wegens het maatschappelijke belang permanent moet worden gedragen door bestaande instituties die daarover gaan. We kijken daarvoor naar NGO’s zoals gezondheidsfondsen voor de campagne en naar de zorgverzekeraars, voor de IkPas-interventie.’ Jonathan: ‘We vinden het belangrijk om onze campagneboodschappen zo dicht mogelijk bij de mensen te brengen. Daarom is Tournée Minérale met de jaren sterker gaan inzetten op de rol die bedrijven, organisaties en lokale besturen kunnen spelen. Zij kunnen gezondheidsboodschappen mee uitdragen. Hoe dichter we een preventiecampagne bij de mensen brengen, hoe groter de impact.’

Rob Bovens is coördinator van de Academische Werkplaats Verslaving en senior onderzoeker bij Tranzo, Wetenschappelijk Centrum zorg en Welzijn van Tilburg University. Hij coördineert het onderzoeksprogramma voor IkPas, dat wordt uitgevoerd door een breed samengesteld onderzoeksteam binnen Tranzo.

Jonathan Deleener is communicatieverantwoordelijke bij VAD, het Vlaams expertisecentrum voor alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gokken en gamen. VAD is ook de koepel van de Vlaamse organisaties die werken rond alcohol en andere drugs.